ក្នុងរយៈពេល២៨ឆ្នាំកន្លងមកនេះ ប្រទេសកម្ពុជាបានធ្វើមាតុភូមិនិវត្តន៍វត្ថុបុរាណជាង ១ ០០០ ដែលត្រូវបានលួចពីតំបន់បេតិកភណ្ឌរបស់ខ្លួន ហើយត្រូវបានរត់ពន្ធទៅក្រៅប្រទេស។
ជាញឹកញាប់វត្ថុបុរាណទាំងនេះ ត្រូវបានគេលួចពីបំណែកសេសសល់ អំឡុងពេលប្រទេសកម្ពុជាឆ្លងកាត់អតីតកាលដ៏ច្របូកច្របល់ ហើយបន្ទាប់មកវត្ថុបុរាណទាំងនេះ ត្រូវបានលក់ទៅឱ្យសារមន្ទីរល្បីៗ និងពួកអ្នកមានដែលស្រឡាញ់វត្ថុបុរាណ។ វត្ថុបុរាណទាំងនេះ ត្រូវបានបញ្ជូនត្រឡប់មកប្រទេសកម្ពុជាវិញជាបណ្តើរៗតាមរយៈការបញ្ជូនមកវិញដោយស្ម័គ្រចិត្ត ការចរចា ការរឹបអូស និងដំណើរការផ្លូវច្បាប់។
ប៉ុន្តែទោះបីជាវត្ថុបុរាណចំនួន៧០ ត្រូវបានធ្វើមាតុភូមិនិវត្តន៍មកវិញក្នុងឆ្នាំនេះក៏ដោយ ក៏កិច្ចប្រឹងប្រែងនៅតែបន្តធ្វើ ដោយសារវត្ថុបុរាណខ្មែរជាច្រើននៅបន្តរក្សានៅតាមសារមន្ទីរធំៗ ជាពិសេសសារមន្ទីរ Metropolitan Museum of Art នៅទីក្រុងញូវយ៉ក ហៅកាត់ថា Met ដែលបានបញ្ជូនមកវិញត្រឹមតែមួយចំណែកតូចប៉ុណ្ណោះក្នុងចំណោមវត្ថុបុរាណរបស់ខ្មែរជាច្រើននៅទីនោះ។
ក្រសួងវប្បធម៌ និងវិចិត្រសិល្បៈ (MCFA) របស់កម្ពុជា ដែលបានដឹកនាំកិច្ចប្រឹងប្រែង ដើម្បីនាំយកសម្បត្តិវប្បធម៌ត្រឡប់មកវិញ បានបញ្ជូនគណៈប្រតិភូមួយក្រុមទៅសហរដ្ឋអាមេរិកកាលពីខែកញ្ញា ជាផ្នែកមួយនៃកម្មវិធីរបស់ក្រសួងការបរទេសសហរដ្ឋអាមេរិក ដែលអនុញ្ញាតឱ្យគណៈប្រតិភូបរទេសធ្វើទស្សនកិច្ចនៅតាមស្ថាប័នផ្សេងៗ។
ជាសំណាងល្អដែលគណៈប្រតិភូបានទៅទស្សនាសារមន្ទីរ Met ជាកន្លែងដែលពួកគេនឹងពិភាក្សាអំពី «បញ្ហាអភិរក្ស» នៃវត្ថុបុរាណខ្មែរដែលនៅសេសសល់ នេះបើយោងតាមប្រភពដែលដឹងរឿងនេះ។ អ្នកដែលអវត្តមានពីកិច្ចប្រជុំនេះ គឺជាមេធាវីរបស់ក្រសួង ដែលត្រូវបានបណ្តេញចេញមិនឱ្យចូលរួម ដែលបង្កើនភាពតានតឹងក្នុងយុទ្ធនាការរយៈពេលជាច្រើនឆ្នាំមកនេះ ដើម្បីបង្ខំឱ្យសារមន្ទីរដ៏ល្បីបំផុតនៅសហរដ្ឋអាមេរិកប្រគល់វត្ថុបុរាណខ្មែរមកវិញ។
រឿងរ៉ាវនៅសារមន្ទីរ Met
ការចរចាដែលកំពុងបន្តរវាងកម្ពុជា និងសារមន្ទីរ Met បានប្រែប្រួលទាំងស្រុងនៅថ្ងៃទី៣ ខែកញ្ញា នៅពេលដែលលោក Bradley Gordon តំណាងផ្នែកច្បាប់របស់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាត្រូវបានរារាំងមិនឱ្យចូលរួមកិច្ចប្រជុំសំខាន់។
លោក Gordon ដែលបានធ្វើការលើយុទ្ធនាការធ្វើមាតុភូមិនិវត្តន៍វត្ថុបុរាណរបស់ប្រទេសកម្ពុជាអស់រយៈពេលមួយទសវត្សរ៍បានពណ៌នាសកម្មភាពរបស់សារមន្ទីរ Met ថា «គ្មានសីលធម៌» ហើយបានព្រមានថា ពួកគេអាចប្រឈមនឹង «ការរំលោភលើវិជ្ជាជីវៈមេធាវី»។
លោកបានមានប្រសាសន៍ថា៖ «សម្រាប់ការចរចាប្រភេទនេះ កូនក្តីចង់ឱ្យមេធាវីរបស់ខ្លួននៅទីនោះ» ដោយបន្ថែមថា លោករំពឹងថា កិច្ចប្រជុំនឹងរួមបញ្ចូលការពិភាក្សាអំពីភស្តុតាងនៃវត្ថុបុរាណខ្មែរ ដែលនៅសេសសល់នៅក្នុងសារមន្ទីរនេះ ដែលជាបញ្ហាចម្រូងចម្រាសសម្រាប់ភាគីទាំងពីរ។
យោងតាមលោក Gordon ដែលបានក្លាយជាឥស្សរជនដ៏លេចធ្លោមួយរូបក្នុងកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងថ្នាក់ជាតិសម្រាប់កម្ពុជា ក្នុងការស្វែងរករតនសម្បត្តិដែលបាត់បង់បានឱ្យដឹងថា លោកបានមកដល់សារមន្ទីនៅព្រឹកថ្ងៃទី៣ ខែកញ្ញា ហើយត្រូវបានគេនាំទៅកាន់បន្ទប់សន្និសីទមួយដែលគណៈប្រតិភូកម្ពុជានឹងជួបជាមួយមន្ត្រីសារមន្ទីរ Met។
គាត់អះអាងថា ខណៈពេលលោកមិនទាន់ទាំងបានរកកន្លែងអង្គុយស្រួលបួលផងនោះ សមាជិកនៃក្រុមអ្នកច្បាប់របស់សារមន្ទីរបានដើរមករកលោក ហើយសុំនិយាយជាមួយលោកជាលក្ខណៈឯកជននៅខាងក្រៅ ដោយណែនាំលោកឱ្យប្រមូលរបស់របររបស់គាត់ទៅជាមួយផង។ លោក Gordon បានរៀបរាប់បន្ថែមថា បន្ទាប់មក ក្រុមមន្ត្រីទាំងនោះបានជូនដំណឹងលោកថា លោកត្រូវបានហាមឃាត់មិនឱ្យចូលរួមក្នុងកិច្ចប្រជុំនេះទេ ដោយនិយាយថា វាជា «កិច្ចប្រជុំរបស់ក្រសួងការបរទេស» មុនពេលអ្នកយាមម្នាក់បានមកអមដំណើរលោកចេញពីសារមន្ទីរនេះ។
មុនពេលលោកត្រូវបានគេអមដំណើរចេញ លោក Gordon បានទទូចស្នើក្រុមមន្ត្រីសារមន្ទី Met និងមន្ត្រីមកពីក្រសួងការបរទេសសហរដ្ឋអាមេរិកម្តងហើយម្តងទៀត ដើម្បីជួយអន្តរាគមន៍ និងអនុញ្ញាតឱ្យលោកនៅខាងក្នុងសម្រាប់កិច្ចប្រជុំ។ លោកបានលើកឡើងថា សមាជិកម្នាក់នៃគណៈប្រតិភូកម្ពុជាថែមទាំងបានទូរស័ព្ទទៅលោកស្រី ភឿង សកុណា រដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងវប្បធម៌ ដែលបានបញ្ជាក់ពីសារៈសំខាន់នៃការចូលរួមរបស់លោក។
នៅពេលនោះ លោក Gordon បានមានប្រសាសន៍ថា លោកមិនច្បាស់ពីរបៀបវារៈនៃកិច្ចប្រជុំនេះទេ ប៉ុន្តែអ្នកចូលរួមដែលបានគ្រោងទុករួមមានមេធាវីរបស់សារមន្ទីរ Met ប្រធានផ្នែកស្រាវជ្រាវភស្តុតាងឈ្មោះ Lucian Simmons និងមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់របស់សារមន្ទីរមួយចំនួន។
លោកបានមានប្រសាសន៍ថា៖ «សារមន្ទីរ Met បានប្លន់យកកម្មវិធី [របស់ក្រសួងការបរទេស]។ នេះ គឺជាការយល់ឃើញរបស់ខ្ញុំ»។
ក្រោយមកលោក Gordon បានឱ្យដឹងថា ក្នុងអំឡុងកិច្ចប្រជុំ ដែលលោកត្រូវបានគេបណ្តេញចេញនោះ សារមន្ទីរ Met បានពិភាក្សាអំពីការផ្តល់ «គំនិតផ្តួចផ្តើមវិជ្ជមាន» រួមទាំង«អំណោយ និងអាហារូបករណ៍» ជាថ្នូរនឹងការរក្សាទុកវត្ថុបុរាណខ្មែរ ដែលនៅសេសសល់នៅក្រោមការរក្សាទុករបស់ខ្លួន។
សារមន្ទីរ Met មិនបានឆ្លើយតបទៅនឹងសំណើរបស់ ខេមបូចា សុំការធ្វើអត្ថាធិប្បាយជុំវិញការលើកឡើងរបស់លោក Gordon ឬផែនការរបស់ខ្លួនក្នុងការប្រគល់វត្ថុបុរាណបន្ថែមទៀតមកកម្ពុជានោះទេ។
លោកស្រី Sharon Cott អនុប្រធានជាន់ខ្ពស់របស់សារមន្ទីរ Met ដែលលោក Gordon ចាត់ទុកថា ជាអ្នកសម្រេចសេចក្តីក្នុងការការបណ្តេញលោកចេញនោះ ក៏មិនបានឆ្លើយតបអ៊ីម៉ែលរបស់ ខេមបូចា ដែរ ទាក់ទងនឹងហេតុការណ៍កាលពីថ្ងៃទី៣ ខែកញ្ញា។ ដូចគ្នានេះដែរ លោក Lucian Simmons មិនបានឆ្លើយតបភ្លាមៗចំពោះសំណើសុំការអត្ថាធិប្បាយ ឬផ្តល់ព័ត៌មានលម្អិតអំពីការស្រាវជ្រាវរកភស្តុតាងរបស់សារមន្ទីរ Met ទាក់ទងនឹងវត្ថុបុរាណខ្មែរដែលនៅសេសសល់នោះទេ។
ក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ ការប្រមូលទុកវត្ថុបុរាណខ្មែរនៅសារមន្ទីរ Met ស្ថិតនៅក្រោមការតាមដានកាន់តែខ្លាំងឡើងទាំងអ្នកសារព័ត៌មាន និងស្ថាប័នអនុវត្តច្បាប់។ នៅឆ្នាំ២០២១ ការស៊ើបអង្កេតបានបង្ហាញថា វត្ថុបុរាណជាច្រើននៅក្នុងការប្រមូលរបស់សារមន្ទីរនេះ មានទំនាក់ទំណងជាមួយនឹងលោក Douglas Latchford ដែលជាអ្នកជួញដូរវត្ថុបុរាណដែលត្រូវបានចោទប្រកាន់ក្នុងឆ្នាំ២០១៩។
បន្ទាប់ពីការស្លាប់របស់លោក Latchford ក្នុងឆ្នាំ២០២០ មានការយកចិត្តទុកដាក់លើការប្រមូលរក្សាទុករបស់សារមន្ទីរ Met កាន់តែខ្លាំងឡើង ដោយការស៊ើបអង្កេតឆ្នាំ២០២៣ បានរកឃើញវត្ថុបុរាណជាង១ ១០០ ដែលពីមុនជាកម្មសិទ្ធិរបស់បុគ្គលដែលពាក់ព័ន្ធនឹងបទល្មើសលួចវត្ថុបុរាណ។
ជាការឆ្លើយតប សារមន្ទីបានជួលក្រុមអ្នកស្រាវជ្រាវ ដែលក្នុងនោះ Simmons ជាសមាជិកម្នាក់ផង ហើយបានយល់ព្រមប្រគល់វត្ថុជាង១០ មកកម្ពុជា ដែលមកដល់កាលពីខែកក្កដា ឆ្នាំនេះ ប៉ុន្តែរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាអះអាងថា យ៉ាងហោចណាស់មានវត្ថុបុរាណចំនួន៤៩ ប្រភេទទៀតស្ថិតក្នុងការកាន់កាប់របស់សារមន្ទីរ Met និងកំពុងស្វះស្វែងរកការធ្វើមាតុភូមិនិវត្តន៍វត្ថុបុរាណទាំងអស់នោះ។
វត្ថុបុរាណ១៤ប្រភេទ ដែលសារមន្ទីរ Met បានប្រគល់ជូនត្រឡប់មកវិញ ដែលឥឡូវនេះកំពុងរក្សាទុកនៅក្នុងវិចិត្រសាលនៃសារមន្ទីរជាតិនៃកម្ពុជាក្នុងរាជធានីភ្នំពេញ តំណាងឱ្យការបោះជំហានឆ្ពោះទៅរកការផ្សះផ្សា និងការសះស្បើយពីអតីតកាលដ៏ច្របូកច្របល់។ សម្រាប់អ្នកបុរាណវិទ្យាកម្ពុជា វត្ថុបុរាណទាំងនេះក៏ផ្តល់ឱកាសក្នុងការសិក្សាស្វែងយល់បន្ថែមអំពីដើមកំណើតនៃសង្គមខ្មែរផងដែរ។
លោក ហួត សំណាង ប្រធាននាយកដ្ឋានបុរាណវត្ថុនៃអគ្គនាយកដ្ឋានបេតិកភណ្ឌ នៃក្រសួងវប្បធម៌និងវិចិត្រសិល្បៈបានមានប្រសាសន៍ថា៖ «បុរាណវត្ថុពុំមែនជាវត្ថុសម្រាប់លម្អតាមគេហដ្ឋាន ឬដាក់តាំងក្នុងសួនច្បាររបស់បុគ្គលណាមួយទេ។ មរតកវប្បធម៌ជាតិទាំងនោះគឺជាវត្ថុសក្ការៈក្នុងជំនឿសាសនាទាំងព្រហ្មញ្ញសាសនា និងព្រះពុទ្ធសាសនា ជាព្រលឹងបុព្វបុរសខ្មែរ ព្រមទាំងជាអត្តសញ្ញាជាតិដែលមានអត្ថន័យជ្រាលជ្រៅសម្រាប់ខ្មែរគ្រប់រូប»។
មិនមែនមានកម្ពុជា «តែម្នាក់ឯង ដែលធ្វើការទាមទារនោះ»
បន្ទាប់ពីត្រូវបានរារាំងមិនឱ្យចូលរួមកិច្ចប្រជុំ លោក Gordon អាចត្រឡប់ទៅសារមន្ទីរ Met ជាមួយមន្ត្រីកម្ពុជាវិញនៅថ្ងៃបន្ទាប់ ដើម្បីពិនិត្យមើលវត្ថុបុរាណដែលយកចេញពីតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍នៅសារមន្ទីរនេះ ដោយចាប់ផ្តើមពីវិចិត្រសាល និងបញ្ចប់នៅកន្លែងរក្សាទុកវត្ថុបុរាណ ប៉ុន្តែអ្វីៗវាមិនដូចជាការរំពឹងទុករបស់លោក។
បើទោះបីជាធ្វើការស្នើសុំអស់រយៈជិតមួយឆ្នាំ ដើម្បីពិនិត្យមើលវត្ថុបុរាណអ្វីខ្លះដែលគេយកចេញពីតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ដែលសារមន្ទីរ Met កំពុងរក្សាទុកនៅក្នុងឃ្លាំង ហើយបើតាមលោក Gordon ថា វត្ថុបុរាណទាំងនេះ មិនមានចុះបញ្ជីក្នុងសៀវភៅកាតាឡុករបស់សារមន្ទីរនោះ គណៈប្រតិភូដែលមកពិនិត្យមើលជាថ្មីនេះ គឺអាចត្រឹមតែពិនិត្យមើលនូវវត្ថុបុរាណដែលគេដាក់តាំងបង្ហាញស្រាប់ប៉ុណ្ណោះ។
លោក Gordon បានហៅការចរចារដ៏ប្រយ័ត្នប្រយែងកាលពីថ្ងៃទី៤ ខែកញ្ញានេះថា គ្មានអ្វីក្រៅពីការជាប់គាំងដ៏ចម្រូងចម្រាសនោះទេ។
លោកបានមានប្រសាសន៍ថា៖ «ពួកគេទទួលស្គាល់ថា មួយចំនួនក្នុងចំណោមវត្ថុបុរាណទាំងនេះ ត្រូវបានគេលួច ប៉ុន្តែសារមន្ទីរ Met មិនទទួលស្គាល់ថា ខ្លួនមានកាតព្វកិច្ចក្នុងការធ្វើការងារបន្ថែមទៀតសម្រាប់ប្រជាជនកម្ពុជានោះទេ» ដោយលោកបានបន្ថែមថា ប្រទេសកម្ពុជាមិនបានស្វះស្វែងរកការប្រគល់វត្ថុបុរាណរបស់ខ្លួនទាំងអស់នោះទេ ដើម្បីដាក់តាំងជាអចិន្ត្រៃយ៍នៅក្នុងសារៈមន្ទីររបស់ខ្លួន ឬកន្លែងដើមនោះទេ ប៉ុន្តែមានបំណងឱ្យខ្ចីវត្ថុបុរាណខ្លះទៅសារមន្ទីរ Met បន្ទាប់ពីប្រទេសកម្ពុជាទទួលបានសិទ្ធិជាម្ចាស់មកវិញ។
នៅពេលត្រូវបានសួរថា ហេតុអ្វីបានជាសារមន្ទីរ Met ហាក់ដូចជាមានការពិបាកក្នុងការប្រគល់វត្ថុបុរាណបន្ថែមទៀតនោះ លោក Gordon បានអះអាងថា ប្រទេសកម្ពុជាកំពុងបង្កើតគំរូដ៏សំខាន់មួយសម្រាប់ប្រទេសដទៃទៀត ជាពិសេសនៅប្រទេសឥណ្ឌា និងឥណ្ឌូនេស៊ី ដែលជាប្រទេសដើមនៃវត្ថុបុរាណភាគច្រើនដែលយកចេញពីតំបន់អាស៊ី។
លោកមានប្រសាសន៍ថា៖ «វត្ថុបុរាណពីអាស៊ីរក្សាទុកនៅសារមន្ទីរ Met មានវត្ថុជាច្រើនមកពីប្រទេសឥណ្ឌា។ ចំណោមនោះ ក៏មានវត្ថុបុរាណជាច្រើនពីប្រទេសឥណ្ឌូនេស៊ីផងដែរ។ អ្នកជួញដូរ ដែលបានផ្គត់ផ្គង់វត្ថុបុរាណទាំងនេះ គឺមនុស្សមកពីក្រុមតែមួយ។ ក្រុមរបស់ពួកគេមានដូចជា Douglas Latchford និង Subhash Kapoor មកពីប្រទេសឥណ្ឌា»។
លោក Gordon បន្តថា៖ «ការព្រួយបារម្ភធំបំផុតរបស់ពួកគេ [សារមន្ទីរ Met] គឺថា ឥណ្ឌានឹងភ្ញាក់ខ្លួន ហើយឥណ្ឌូនេស៊ីនឹងភ្ញាក់ខ្លួន ហើយពួកគេនឹងមកនិយាយថា “យើងចង់យកវត្ថុបុរាណដែលត្រូវបានលួចត្រឡប់ទៅវិញ»។
ក្រៅពីសារមន្ទីរ Met កម្ពុជានៅតែប្តេជ្ញាចិត្តក្នុងការធ្វើមាតុភូមិនិវត្តន៍នូវវត្ថុបុរាណវប្បធម៌ពីសារមន្ទីផ្សេងទៀតនៅទូទាំងពិភពលោក ដែលការប្រមូលវត្ថុបុរាណរបស់ពួកគេមានជាប់ពាក់ព័ន្ធនឹងអ្នកជួញដូរវត្ថុបុរាណដែលគេស្គាល់មុខ។
លោក Gordon បានមានប្រសាសន៍ថា៖ «ក្នុងចំណោមសារមន្ទីរទាំងនោះ សារមន្ទីរ Victoria និង Albert បានបង្ហាញពីការឆ្លើយតបបែបវិជ្ជមាន និងការគោរពយ៉ាងជ្រាលជ្រៅចំពោះអ្វីដែលកម្ពុជាកំពុងព្យាយាមធ្វើ។ ផ្ទុយទៅវិញ សារមន្ទីរ Norton Simon មានភាពស្ទាក់ស្ទើរក្នុងការពិភាក្សាអំពីវត្ថុបុរាណខ្មែរដែលជាចំណែកដ៏ធំនៃការរក្សាទុករបស់ខ្លួន ដែលភាគច្រើនបានមកដល់នៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៧០ អំឡុងពេលប្រទេសកម្ពុជាមានចលាចល»។
យោងតាមលោក Gordon ការចរចាដ៏លំបាកបំផុត គឺជាមួយសារមន្ទីរអង់គ្លេស (British Museum ) ដែលមានប្រវត្តិយូរអង្វែងក្នុងការជំទាស់នឹងការធ្វើមាតុភូមិនិវត្តន៍ នៃវត្ថុបុរាណដែលទទួលបានក្នុងសម័យអាណានិគម។
លោកមានប្រសាសន៍ថា៖ «សារមន្ទីរអង់គ្លេសកំពុងក្តីក្តាំជាមួយប្រទេសក្រិក។ ពួកគេកំពុងក្តីក្តាំជាមួយប្រទេសអាហ្វ្រិក។ ពួកគេកំពុងក្តីក្តាំជាមួយគេគ្រប់គ្នា ដើម្បីរក្សាវត្ថុបុរាណដែលបានមកដោយខុសច្បាប់ទាំងនេះ នៅសារមន្ទីរអង់គ្លេស។ ដូច្នេះអ្នកដឹងទេ យើងមិនមែនមានតែម្នាក់ឯងទេ ដែលកំពុងធ្វើការទាមទារនោះ»៕
ប្រែសម្រួលពីអត្ថបទភាសាអង់គ្លេស៖ Behind the Scenes: After Khmer Artifacts Repatriated, US Museum Ousts Lawyer Pushing for More Returns
